امام صادق علیه السلام رئیس مکتب حقه شیعه

تمام فرزندان و نزدیکانِ امام صادق علیه السلام گرداگرد بسترش حلقه زده‌اند. امام برای آخرین بار چشم می‌گشاید.تن رنجور و چشمهای همیشه اشک آلودش از غم غربت آخرین یادگار فاطمی، برای همراهی ملائک بی‌تاب است.

این واقعه ی جانکاه را به قلب عالم امکان سلاله پاک نبوی و عصمت فاطمی و صولت حیدری، داغدار غم صادقی، حضرت حجت بن الحسن العسگری تسلیت و تعزیت عرض می نمائیم و از خداوند رحیم فرج و گشایش امر آن حضرت را خواستاریم.

شاید یکی از سوالاتی که در اذهان بوجود می آید این است که شیعه از چه زمانی ایجاد شده است؟ و این که آیا حضرت امام صادق علیه السلام را موسس این مکتب می دانند صحیح است یا خیر؟

پیدایش شیعه از زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم  بوده و انتخاب لقب رئیس مذهب برای امام صادق علیه السلام به این دلیل بوده که این امام بزرگوار به جهت آزادی عملی که بر اثر درگیری امویان و عباسیان به وجود آمد، توانست در حد وسیعی به توسعه فکری مذهب تشیع بپردازد و این معنا، نفی تلاش دیگر امامان نیست.

اصطلاح رئیس مذهب شیعه که اکثراً بر امام صادق علیه السلام اطلاق می شود، ناظر به فقه شیعی در برابر مذاهب اهل سنت است، و گرنه اساس تشیع و مکتب امامت از لحاظ معارف بنیادی، در عرض مذاهب فقهی نبوده و معارف اصلی اسلامی را شامل می شود که جز در مکتب اهل بیت علیه السلام (عموما) قابل وصول نیست.

بی گمان مقصود از تشیع، همان حقیقت راستین اسلام است که مؤسس آن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بوده، و امت را به متابعت از مولا علی علیه السلام و اهل بیت علیه السلام رهنمون کرده، تا بتوانند از این در، بر شهر علم محمدی راه یابند .

در زمان امام صادق علیه السلام شرایطی فراهم شد که امکان بیشتری برای ترویج علوم فراهم بود، و معارف دینی فرصت بیشتری برای اظهار داشت. از طرفی می بینیم که هفتاد درصد از روایات فقهی شیعه به نقل از آن حضرت بوده، همچنان که مذاهب فقهی اهل سنت نیز در همین دوره پایه گذاری شده است. پس این دوره، دوره شکل گیری مذاهب فقهی اسلام نیز بوده است. 

در آن زمان به نحوی این فرصت برای امام صادق علیه السلام فراهم شد که قریب به چهار هزار شاگرد در کلاس‌های درس ان امام حضور می‌یافتند و یا اصول چهارصدگانه که منابع اصلی روایی در شیعه است، اغلب به زمان امام صادق علیه السلام و شاگردان این امام بازمی‌گردد.

امام صادق علیه السلام  چهارصد کتاب شخصاً نوشتند و اصحاب آن حضرت نیز چهار هزار کتاب تألیف کرده‌اند، اما متأسفانه کتاب‌های امام صادق علیه السلام  مفقود و در دوره‌های مختلف توسط جریان‌های ضد شیعه از بین رفته است.

با این حال فقه متعالی شیعه به عنوان یکی از افتخارات تشیع در زمان امامت امام صادق علیه السلام در برابر سایر مذاهب فقهی اظهار شد و از این روی تبیین علم شریعت نیز بیشتر به آن حضرت اختصاص داشته است.

آن چه به دوره امامت امام صادق عالم آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم ویژگی خاصی بخشیده استفاده از علم بی کران امامت، تربیت دانش طلبان و بنیان گذاری فکری و علمی مذهب شیعه است.

شیخ مفید می نویسد: آن قدر مردم از دانش حضرت صادق علیه السلام نقل کرده اند که به تمام شهرها منتشر شده و کران تا کران جهان را فراگرفته است و از هیچ یک از علمای اهل بیت علیه السلام به اندازه امام صادق علیه السلام حدیث نقل نشده است. ( الارشاد، قم، منشورات مكتبْ بصيرتى، ص 270.)

امام جعفر صادق علیه السلام با فکر روشن ودیده دقیق و تیز بین امامتش، سینه دانش ها را شکافت و بشریت را به سوی سرزمین علم و دانش رهنمون ساخت. پس از جد بزرگوار خود امیر مؤمنان علی علیه السلام تنها ایشان بود که این ندا را سر داد: «سلونی قبل ان تفقدونی لا یحدثکم احدی بعدی بمثل حدیثی» از من سؤال کنید پیش از آنکه مرا  از دست بدهید. به درستی که پس از من، کسی مانند حدیث مرا به شما نخواهد گفت.

عصر امام صادق علیه السلام عصر برخورد انديشه‏ها و پيدايش فرق و مذاهب مختلف نيز بود. در اثر برخورد مسلمين با عقايد و آراى اهل كتاب و نيز دانشمند يونان، شبهات و اشكالات گوناگونى پديد آمده بود.

در آن زمان فرقه هايى همچون: معتزله، جبريه، مرجئه، غلات، زنادقه، مشبه، متصوفه، مجسمه، تناسخيه و امثال اينها پديد آمده بودند كه هر كدام عقايد خود را ترويج مى‏كردند.

از گذر ممنوعیت نقل احادیث در مدت زمان طولانی توسط حکام اموی، احساس نیاز شدید به نقل روایات و سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، امیرالمومنان علیه السلام، امام علیه السلام را وا می داشت به تربیت راویان در ابعاد مختلف آن روی آورد.

شاید همین علت راز نامیده شدن مذهب به جعفری است. امام صادق علیه السلام می فرماید: ابان بن تغلب سی هزار حدیث از من روایت کرده است. پس آنها را از من روایت کنید. محمد بن مسلم هم شانزده هزار حدیث از حضرت فراگرفت. این حجم گسترده از راویان در واقع کمبود روایت از منبع بی پایان امامت را در طی دوره های مختلف توانست جبران کند.

امام صادق علیه السلام با توجه به فرصت مناسب سياسى كه به وجود آمده بود، و با ملاحظه نياز شديد جامعه و آمادگى زمينه اجتماعى، دنباله نهضت علمى و فرهنگى پدرش امام محمد باقر علیه السلام را گرفت و حوزه وسيع علمى و دانشگاه بزرگى به وجود آورد و در رشته‏هاى مختلف علوم عقلى و نقلى آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته‏اى همچون: هشام بن حكم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مومن طاق، مفضل بن عمر، جابر بن حيان و تربيت كرد كه تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته‏اند. (شيخ مفيد، الارشاد، قم، مكتبه بصيرتى، ص 271 )

امام جعفرصادق علیه السلام در پی آن بود که هر قدر علوم پيشرفت نمايد، سبب تقويت ديني مي‌شود، به همين خاطر در دانشگاه جعفري، تمام علوم آن زمان تدريس مي‌شد.

تا جايي كه علاوه بر فلسفه در محضر درس امام جعفرصادق علیه السلام، علوم فيزيك، شيمي طب، جغرافيا، هيئت، حساب و هندسه كه غير از علوم ديني بود، تدريس مي‌شد.

امام جعفرصادق علیه السلام علم را اين‌گونه تعريف فرمودند: «هر چيزي كه به آدمي بياموزد علم است» و عقيده داشتند كه پس از اجراي احكام دين، براي يك مسلمان واجب‌تر از ادب و علم چيزي نيست.

امام صادق علیه السلام فرمودند: جز ذات خدا، داناي مطلق وجود ندارد براي اين‌كه هرگز فردي از ابناي بشر نمي‌تواند از تمام دانستني‌ها برخورددار شود.اگر انسان هزاران سال عمر كند و پيوسته مشغول تحصيل باشد تمام دانستني‌ها را فرا نخواهد گرفت، بنابراين هرگز زماني نمي‌رسد كه يك نفر بتواند احساس كند كه از علم غني است. تنها آنهايي احساس مي‌كنند كه از علم غني هستند كه جاهل باشند و آن‌ كه ‌جاهل است، خود را از علم بي‌نياز مي‌داند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: در بعضي از دنياهاي ديگر شايد علومي باشد كه انسان نتواند آنها را تحصيل كند، چون در دنياي ضدماده، قوانين فيزيكي به غير از قوانين فيزيكي دنياي ماست.

در بیان مقام علمی ایشان زبان قاصر است مگر بتوان با سخنان مطهر وجود مبارک اهل بیت قطره ای از دریای بیکران را چشید:

امام صادق علیه السلام می فرماید: امام چون خورشید فروزان است که با نور خود جهان را شکوه و جلا می بخشد و خود در افقی است که دستها به او نرسد و دیده ها او را نتوان دید.( اصول کافی، ج 1، ص200)

امام رضا علیه السلام  فرمودند: امام مانند آفتاب در عالم طلوع می کند و بر افقی قرار می گیرد که دست و دیده ی مردم بدان نرسد. ( اصول کافی ج1 ص387)

امام رضا علیه السلام  می فرمایند: مقام امام در زمین مانند ماه است در آسمان، او در محل خود از تمام چیزها مطلع است و نیز می فرمایند: امام مانند ماه است که در هر مکان دور می زند یا او را از هر مکانی می بینند. (بحارالانوار ج7 ص97)

موسی بن جعفر علیه السلام  می فرمایند: امام، چونان دریاست که هرگز آن چه نزد او می باشد پایان نپذیرد. (بحارالانوار ج48 ص101)

امام علی علیه السلام  فرمودند: یکی از نشانه های امام به حق این است که باید داناترین مردم به حلال و حرام خدا و احکام گوناگون و امر و نهی الهی و هر آن چه را که مردم بدان نیازمندند باشند.لیکن این بهره مندی از دانش برتر، در مراتب بالای رهبری و هنگام نیاز بدون واسطه از منبع فیاض الهی به امام افاضه می گردد و چشمه های حکمت از قلب رهبر به زبانش جاری می شود. ( بحار الانوار ج25ص165)

امام رضا علیه السلام  فرمودند: به طور مسلم خداوند پیامبران و امامان را که درودهای خدا بر آنان باد، توفیق بخشید و از دانش و حکمت های مخزون خویش، آن چه به دیگران نداده به ایشان عنایت فرموده است، بنابراین علم آنان فوق دانش اهل هر عصر می باشد. ( اصول کافی ج1 ص202)

امام گوهر یکتای روزگار خویش است، و درجه ی شخصیت و ارزش والای او به حدّی است که هرگز کسی به پای او نمی رسد، و دانشش به قدری عمیق است که هیچ عالمی توان انجام مسابقه ی با او را ندارد. ( غیر از امام بعد از او) نه کسی جای او را می گیرد، و نه مانند و همتائی برای او است، فضائل و کمالات را دارا است بدون آن که برای بدست آوردنشان در مکتبی زانو زده باشد و یا به وسیله ی آموختن به دست آورده باشد، بلکه این امتیاز به وسیله لطف خاص خداوند که بسیار فاضل و بخشنده است نصیبش گردیده....

امام دانای به همه چیز است و جهل در او راه ندارد، سرپرستی است که در برابر هیچ قدرتی عقب نشینی نمی کند، کانون پرهیزکاری و پاکی و فرمانبرداری از خدا و ترک دنیا، و منبع دانش و پرستش خداست، و به فرمان پیغمبر تنها او به دعوت مخلوق موظف شده.

علم امام هم از جهت جنس و هم کیفیت حصول و دامنه، با دانش بشری تفاوت دارد، زیرا بالفعل است و نیازی به آموزش ندارد تا به فعلیت برسد. دامنه ی علم امام معصوم، محدود به زمان و مکان نیست یعنی از طرف خداوند حمایتی معنوی برای امام وجود دارد که موجب می شود در هدایت مردم دچار خطا نشود.

نهال دانش را بارور ساخته، و در حکمت کامل، و در حفظ امانت بزرگ الهی بسیار نیرومند و دارای قدرت کامل برای رهبری، و آگاه از سیاست روز بوده و فرمانبرداری از او بر همه کسی واجب است، و فرمان خدا را به بهترین وجه اجرا می نماید، خیرخواه بندگان خدا و نگهبان آئین ایزد متعال است، بی تردید خداوند پیامبران و ائمه را موفق گردانیده و از گنجینه ی سرّی دانش و حکمت خود آنقدر به آنان داد که به احدی نداده است، لذا دانش ایشان سرآمد علم مردمان زمانشان است.

"یا رب الصادق بحق الصادق اشف صدر الصادق بظور الحجّة"