|
ابزار معرفت پروردگار عالم در قرآن ابزار به دست آوردن
معرفت را معلوم می سازد تا ما بدانیم برای این که ظرف وجود خویش را با معرفت
نورانی کنیم به چه ابزاری نیاز داریم. "
وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا
وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ." و خدا شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالی که چیزی
نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد تا سپاس گذاری کنید.نحل 78 به تصریح آیه شریفه وقتی خداوند انسان را از رحم
مادر وارد دنیا کرد، موجودی کاملا نادان بود و هیچ نمی دانست " لا تعلمون شیئا". اما ابزاری را در او
برای کسب معرفت و دانایی قرار داد " جعل"
که ارزش این ابزار ها به این است که خداوند آنها را به بنی آدم داده است. یکی از ابزارهای کسب معرفت گوش است،
زیرا انسان علم را به وسیله گوش از عالمان می شنود و جهلش برطرف می گردد. دومین
ابزار کسب علم و معرفت چشم است و سومین و مهم ترین ابزار قلب است که
منظور از آن نیروی درک و فهم است. باید گفت اگر نعمت گوش و چشم و قلب در
راهی که خداوند برای آن مقرر کرده قرار نگیرند، صاحبان آنها در قیامت پاسخی برای
کوتاهی شان در کسب معرفت نخواهند داشت. در آیات متعددی ابزار کسب معرفت، گوش و چشم و
قلب بیان شده است که مورد بازخواست از طرف خداوند قرار می گیرند. "وَلاَ
تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ
كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا." از آن چه که بر آن علم نداری پیروی نکن زیرا شما از جهت گوش و چشم
و فؤادی که همان قلب شماست در نزد خداوند مسئول هستید و درباره کاربرد آنها از شما
سؤال می شود. اسرا36 امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمودند:
خدا گوشهایی برای پند گرفتن از شنیدنی ها و چشم هایی برای کنار زدن تاریکی ها به
شما بخشیده است و هر عضوی از بدن را اجزاء متناسب و هماهنگ عطا فرموده تا در ترکیب
ظاهری صورت ها و دوران عمر با هم سازگار باشند. با بدن هایی که منافع خود را تأمین
می کنند و قلب هایی که روزی را به سراسر بدن با فشار می رساند....(نهج
البلاغه، خطبه غرّا، خ83) امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
ایمان و معرفت و محبت به وسیله ی دل به اعضا و جوارح بدن می رسد، زیرا اعضا و
جوارح همه کارگران قلب اند. (بحارالانوار
ج23ص6) سمع و بصر دو نمونه ابزار شناخت و از مجاری
اولیه ادراک آدمی است و اختصاص به ذکر این دو در آیه از آن جهت است که وسعت آگاهی
این دو حس از محسوسات نسبت به دیگر حواس بیشتر است و اما قلب همان جان و حقیقت
انسان و مرکز تصدیق و تشخیص حق از باطل است. امام صادق علیه السلام فرمودند: چون
خداوند عزوجل نسبت به بنده ای خیری بخواهد، روح و پیکرش را پاک سازد از این رو هر
خیری شنود، آن را بشناسد و بفهمد و هر بدی و زشتی شنود، آن را زشت بیند. (اصول
کافی ج3 ص 3) افسوس! که عمری گوش و چشم و عقل خویش را معطل
کردیم و به اسارت هوای نفس دادیم و ندانستیم که چه نعمت عظیمی را بر باد داده ایم،
حال آن که هشیاران با استفاده از همین نعمت ها خود را بر مقام قرب رساندند و رضایت
و جنت پروردگار را به دست آوردند. درقرآن کریم خداوند متعال اشاره به کسانی دارد
که از این نعمات بهترین استفاده را کرده اند: "
وَإِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ
الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا
فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ ." و چون آن چه را که پیامبر اسلام نازل
شده بشنوند، دیدگانشان را می بینی به سبب آن چه از حق شناخته اند، لبریز اشک می
شود، می گویند: پروردگارا! ایمان آوردیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس" مائده 83 چرا و به چه دلیل ایشان تحت تاثیر قرآن قرار
می گیرند؟ زیرا بعد از شنیدن قرآن اهل معرفت می شوند و حق و حقیقت را می فهمند. شرط اول برای درک حقیقت داشتن قلبی آماده و
پذیرا، چشمی بینا و گوشی شنواست. و گرنه هرگاه تمام انبیاء و اولیاء جمع شوند و
همه آیات الهی را به گوش کسی که حس تشخیص و درک حقیقت را بر اثر کثرت گناه و لجاجت
و عناد از دست داده بخوانند در او اثر نخواهد کرد. و اگر در قرآن تنها اشاره به دو
قسمت از حواس ظاهر به اضافه درک باطن شده است، به خاطر آن است که اکثر قریب به
اتفاق معلومات انسان یا از طریق این دو حس چشم و گوش و یا وجدان و تحلیل عقل به
دست می آید. و جالب این جاست که سه مرحله یاد شده در آیات سه مرحله مختلف از
انحراف و عدم درک حقیقت می باشد که از شدید شروع می شود و به خفیف پایان می یابد. ابوعمرو زبیری گوید به امام صادق علیه
السلام عرض کردم: ای عالم آل محمد صلی
الله علیه و آله و سلم به من خبر ده کدام یک از اعمال نزد خدا
فضیلتش بیشتر است؟ امام صادق علیه السلام فرمودند:
آن چه خدا عمل را جز به آن نپذیرد. گفتم: آن چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمودند:
ایمان به خدایی که جز او شایان پرستش نیست، عالی ترین درجه و شریفترین مقام و
بالاترین بهره است ... عرض کردم قربانت گردم ایمان را برایم شرح ده تا بفهمم. امام صادق علیه السلام فرمودند:
ایمان حالات و درجات و طبقات و منازلی دارد ... خداوند ایمان را بر تمامی اعضای
فرزند آدم واجب ساخته و آن را بر اعضای او تقسیم و در تمامی آنها پخش نمود پس هیچ
عضوی از اعضای وی نیست جز این که ایمانی که بر عهده قلب است. آن ایمان غیر از
ایمانی است که بر عهده عضو دیگر قرار داده شده است. سخن امام ادامه دارد تا آن جا
که می فرمایند: اما آن ایمانی که بر قلب واجب گشته اقرار نمودن و معرفت یافتن و
پیمان بستن و خشنودی و تسلیم در برابر این که هیچ معبودی جز الله نیست. او یگانه
است و شریکی ندارد. معبودی یکتا که صاحب و فرزندی ندارد و این که محمد
صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست و
اقرار نمودن به هر پیامبری با کتابی که از جانب خداوند آمده است و این همان اقرار
و معرفتی است که خداوند بر قلب واجب ساخته است و عمل قلب همین است و گفتار خداوند
که کافران را کاذب می شمرد ناظر به همین معناست: "مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن
بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ
وَلَكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ
وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ." هر كس پس از
ايمان آوردن خود به خدا كفر ورزد [عذابى سختخواهد داشت] مگر آن كس كه مجبور شده
و[لى] قلبش به ايمان اطمينان دارد ليكن هر كه سينهاش به كفر گشاده گردد، خشم خدا
بر آنان است و برايشان عذابى بزرگ خواهد بود. نحل آیه 106 امام صادق علیه السلام فرمودند:"
أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ هان آگاه
باشید." که دل ها با یاد خدا آرام می گیرد. رعد آیه 28 و سپس امام صادق علیه السلام فرمودند:
" يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لاَ يَحْزُنكَ
الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُواْ آمَنَّا
بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هِادُواْ
سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ
يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِن بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا
فَخُذُوهُ وَإِن لَّمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُواْ وَمَن يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ
فَلَن تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللّهُ
أَن يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ
عَذَابٌ عَظِيمٌ." ای پیامبر اندوهناک
نباش از آنانی که دهان ها یشان اظهار ایمان می کند ولی دل هایشان ایمان نیاورده
است... مائده آیه 41 و امام صادق علیه السلام فرمودند: " لِّلَّهِ ما فِي
السَّمَاواتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ
تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَن
يَشَاءُ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ." آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آنِ
خداست. و اگر آنچه در دلهاى خود داريد، آشكار يا پنهان كنيد، خداوند شما را به آن
محاسبه مىكند؛ آنگاه هر كه را بخواهد مىبخشد، و هر كه را بخواهد عذاب مىكند، و
خداوند بر هر چيزى تواناست. بقره آیه 284 پس این همان اعتراف و معرفتی است که خداوند
بر قلب واجب ساخته و کار قلب همین است و این اقرار و معرفت به منزله سر ایمان است و
خداوند بر زبان گفتن و اقرار نمودن به ایمانی که قلب به آن پیمان بسته است، واجب
نموده خداوند می فرماید: " وَقُولُواْ لِلنَّاسِ
حُسْنًا ." و به مردمان نیکی
را بگوئید. بقره آیه 83 (جهاد با نفس ص 11 و 12 و اصول کافی ج 3 ص 56
تا 58) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هیچ
بنده ای نیست جز این که دو چشم در صورت اوست که با آنها امور دنیا را می بیند و دو
چشم در دلش که با آن ها امور آخرت را می بیند، هرگاه خداوند خوبی بنده ای را
بخواهد دو چشم دل او را می گشاید که به وسیله آن ها وعده های غیبی او را می بیند و
با دیده های غیبی به غیب ایمان می آورد.(میزان الحکمه4988/10،
کیمیای محبت ص80) شیخ رجبعلی خیاط معتقد بود که معرفت شهودی جز
از طریق قلب سلیم ممکن نیست و قلبی از سلامتی کامل برخوردار است که ذره ای
محبت دنیا در آن نباشد و علاوه بر آن چیزی جز خدا نخواهد و این همان رهنمود
ارزشمند امام صادق علیه السلام در
تبیین قلب سلیم است که در تفسیر آیه ی کریمه : " الا من أتی الله بقلب
سلیم. " روزی که نه مال سود بخشد و نه فرزندان مگر به قلب سلیم. شعرا 89 و 88 امام صادق علیه السلام فرمودند: قلب سالم قلبی است که از
دوستی دنیا سالم باشد.(میزان الحکمه،کیمیای محبت ص169) امام صادق علیه السلام فرمودند: قلب
سلیم قلبی است که از دوستی دنیا در امان مانده باشد. همچنین طبرسی در ادامه می گوید: پیامبر
اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: دوستی دنیا سرآمد هر گناهی
است.(مجمع ا لبیان ج 7ص337) از آنجایی که معرفت را خدا ارزانی می نماید جز
قلب سلیم که یکی از ابزارهای معرفت و مهمترین آنها محسوب می شود معرفت را پذیرا
نیست. و همچنین در قرآن کریم آمده: " لهم قلوب لا یفقهون": یعنی قلب وسیله فهم و درک
و هدایت است. اعراف 179 ایمان حقیقی و هدایت واقعی و نفوذ ایمان و
توحید، به قلب است و این قلب در صورتی پذیرای اینها می باشد که معرفت حقیقی
پیدا کند و بعد حالت تسلیم و رضا برایش گشوده شود.(آیه
های زندگی برای بیداری، حسین اسکندری)
|