رابطه علم و معرفت

آیین اسلام برخلاف ادیان تحریف شده برای علم و معرفت اهمیت خاصی قائل است. و از منظر قرآن، هدف از آفرینش پرستش و بندگی خدا بر طبق علم و معرفت است. در دین اسلام نسبت علم را به جهل نسبت نور به ظلمت و حیات به موت قرار داده اند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: علم اولین راهنماست و معرفت آخرین درجه و مرحله است. (غررالحکم و دررالکلم ص773)

منظور آخرین پله ی مسیر عبودیت و بندگی است، که بندگی از علم و معرفت آغاز می شود و به معرفت هم ختم می شود و بنده برای این که در مسیر معرفت قرار گیرد باید از طریق کسب علم و آگاهی قدم در این راه بگذارد. و برای این که بخواهیم از طریق علم به معرفت برسیم تنها راه آن تأمل و تفکر در آن علم است شاهد این سخن، کلام گوهربار امام حسین علیه السلام که فرمودند: دانش، نطفه بارور معرفت است. (سخنان جامع امام حسین ص 804)

علم بدون فهم و درک مانند وسیله ایست پیشرفته که بسیار کارآیی دارد اما تو، توانایی استفاده از آن را نداری و نمی توانی در رفع خواسته های خود از آن بهره بگیری. در علم با عقل کار داریم ولی در عرفان با رسوخ در دل کار داریم. آن جا که پای معرفت در کار بیاید، پای قلب و دل در کار است. ایمان باید در جان مستقر شود، اگر چنین شد معرفت زیاد می شود و اگر علم به دل نیامد این را معرفت نمی گویند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که از روی علم، داخل ایمان شود ثابت می ماند و ایمانش او را سود بخشد و کسی که بدون علم داخل شود همچنان که داخل شده خارج می شود. (اصول کافی ج1ص54)

اگر انسان بدون تفکر و تأمّل علمی را بدست بیاورد، آن علم او را راهگشا نمی شود و امکان دارد حتی او به پرتگاه جهل هم فرو افتد که در این باره امام صادق علیه السلام می فرمایند: سالم ماندن از لغزش در صورت تحقیق و تأمل است. (بحارالانوار ج15ص234)

اما، مصداق کسانی که بدون تفکر عمل می کنند در کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام این چنین آمده است:

درباره ی اخباری که می شنوید، تفکر کنید، تفکر برای عمل، نه برای روایت و بازگو کردن. زیرا راویان علم بسیار و عمل کنندگان به آن اندک اند!!!(نهج البلاغه حکمت 95)

انّ شرّ الدوابّ عندالله الصّمّ البکم الذّین لایعقلون" بدترین موجودات در نزد خدا، کران و لالانی هستند که نمی اندیشند. انفال 22

برای رسیدن به هر چیزی راه و طریقی هست که فقط از آن راه، رسیدن به هدف میسر می شود و راه رسیدن به رضوان الهی همان کسب علم و معرفت است،چنانچه در احادیث آمده است؛

پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلّم می فرمایند: رسیدن به هر چیزی راهی دارد و راه دستیابی به بهشت برین، علم و معرفت است.(میزان الحکمه ج6ص466)

که در غیر این صورت به فرموده ی امام صادق علیه السلام: هر که بدون بصیرت عمل کند مانند کسی است که به بیراهه می رود؛ هر چه شتاب کند از هدف دورتر گردد. (اصول کافی ج1ص54)

حال در این جا این سؤال مطرح می شود که چه علمی راهگشا و لازم برای هر شخصی است؟ پاسخ آن در سخنان ائمه اطهار علیه السلام  بیان شده است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: لازم ترین علم ها برای تو آن علمی است که تو را به صلاح و درستی دینِ تو  راهنمایی کند و فساد و تباهی آن را برای تو آشکار سازد. (غررالحکم و دررالکلم ج2 ص 170)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: بر شماست که در دین خدا ژرف نگری کنید مبادا مانند بیابانگردان باشید که با علم و تحقیق سروکار ندارند. زیرا کسی که در دین خدا تعمق و ژرف نگری نکند خدا روز قیامت به او توجه نکند و عملش را پاکیزه نگرداند. (اصول کافی ج1ص24)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: حماقت و نفهمی از میوه های جهالت است. (غررالحکم ص141)

نتیجه ی عدم شناخت و معرفت، جهل است و این اشاره به رابطه ی علم و معرفت دارد که رابطه ای مستقیم بین بالا رفتن علم و افزایش معرفت وجود دارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای علی! در مسابقه ی تقرب به خداوند، اگر بر مرکب علم و دانایی و اندیشه سوار شوی از هر کس دیگری، حتی آنان که با نماز و روزه به سوی خدا می شتابند، پیشی می گیری و به قرب خداوند نایل می شوی.(رساله معراجیه ابن سینا، نهج البلاغه،خطبه 156ص219تصحیح صبحی صالحی)

امام صادق علیه السلام فرمودند: نور قلب را جستجو نمودم، پس آن را در تفکر و گریه کردن(برای غیر دنیا) یافتم. (مستدرک الوسائل،ج12ص173)

امام صادق علیه السلام فرمودند: طلبه ی علم کسانی هستند که آن علم را می طلبند، به جهت تحصیل بصیرت در دین و تکمیل عقل و تحصیل یقین.( اصول کافی ج1 ص9)

خداوند متعال در قرآن کریم این گونه می فرماید:

" یا ایها الذین آمنوا إن تتقوا الله یجعل لکم فرقانا " اگر تقوی پیشه کنید خدا برای شما فرقان (دانشی که حق را از باطل تمیز دهد و راه را از چاه بازشناسید و سعادت را از شقاوت متمایز گردانید) را عطا می کند. انفال 29

و البته در احادیث بسیاری به لزوم علم و بصیرت  و جهد و تلاش در راه آن اشاره شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: علم بر اثر کثرت آموختن حاصل نمی آید بلکه نوری است که خدا هر کس را بخواهد هدایت کند در قلب آنان می افکند و کسی که چهل صبح اخلاص را پیشه خود سازد چشمه سار حکمت از دل او بر زبانش فوران می کند و کسی که آموخت و به آن عمل کرد، خدا علم و دانش از مسائل و احکامی را که نیاموخته است به او ارزانی می دارد.( بحارالانوار ج1ص225،ح1، رهنمود فیض کاشانی، مقدمه اول. پرورش روح ج2 ص178 و 179)

حضرت علی علیه السلام فرمودند: علم جز به پنج چیز به دست نمی آید: بسیار پرسیدن و خدمت مردان کردن( اهل معرفت) و فعال و رفتار خویش را از بدی ها پاک ساختن و در شبها بیدار ماندن و از ذات ذی الجلال یاری و مدد خواستن.( نصایح ص222، نشان از بی نشان ها ص245)

حضرت علی علیه السلام فرمودند: علم نه در آسمان است که بر شما فرود آید و نه در دل زمین تا برای شما بالا آید، بلکه در قلب های شما آفریده شده است، به اخلاق روحانیون متخلق گردید تا برای شما آشکار گردد.(مصباح الهدی ص 345)

امام صادق علیه السلام فرمودند: در مناجات حضرت موسی آمده است که: ای موسی! بندگان نیک من به اندازه دانش و معرفتشان به دنیا زهد ورزیدند. و دیگر مردمان، به اندازه ی نادانیشان به آن راغب گشتند. و هیچکس نیست که دنیا را بزرگ شمارد و چشمش در آن روشن گردد، و هیچکس نیست که آن را خرد نشمارد مگر اینکه بدان بهره مند می شود.(اصول کافی ج2ص317ح9، امالی شیخ صدوق ص765 ح 1028 )