محقق بزرگ مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره تاریخ ولادت حضرت عبدالعظیم حسنی می نویسند:

«بنابر نقل کتاب الخصائص العظیمیّه ولادت حضرت عبد العظیم عَلیهِ السَّلام در روز پنجشنبه چهارم ربیع الثانی سال 173 ق در مدینه واقع شده است». پدرش عبداللّه و مادرش فاطمه دختر عقبة بن قیس به پرورش و آموزش او اهتمام زیادی داشته اند. عمده دوران کودکی او به تعلیم قرآن و ممارست در معارف اهل بیت عَلیهِم السَّلام سپری شد. حضرا عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام محضر مبارک سه امام معصوم، امام رضا عَلیهِ السَّلام ، امام جواد عَلیهِ السَّلام و امام هادی عَلیهِ السَّلام را درک نموده است.

منزلت حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در دانش و تقوا به منزلتی رسید که همواره مورد احترام و اعتماد امام معصوم زمان خویش بود. نقل شده است که شخصی به نام اَبا حَمّاد رازی با تحمّل زحمت های فراوان خود را به سامرّا می رساند تا از امام هادی عَلیهِ السَّلام مسائلی را بپرسد. امام عَلیهِ السَّلام پس از پاسخ گفتن به پرسش های حمّاد فرمودند: «ای اباحمّاد، هرگاه با مشکلی از مشکلات دینی یا پرسشی از مسائل اسلامی روبه رو شدی آن مشکل و سئوال خود را با عبدالعظیم حسنی در میان بگذار و از او بخواه تا پاسخ سؤالات تو را بیان نماید و ضمنا سلام مرا هم به او برسان». امام هادی در جای دیگر به شخصی از اهالی ری می فرمایند: اگر قبر عبدالعظیم را که در نزد شماست زیارت می کردی مانند کسی بودی که امام حسین عَلیهِ السَّلام را در کربلا زیارت کرده است.

ظلم ستیزی حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

هرچند حضرت عبدالعظیم حسنی عَلیهِ السَّلام همانند بسیاری از فرزندان سادات حسنی در مقابل حکام ظالم عصر خود به قیام مسلحانه و مبارزه نظامی دست نزد، امّا از طریق فعالیت های فرهنگی و روشنگرانه جلوی بسیاری از توطئه های آنان را می گرفت. وی در این شیوه مبارزه به تحکیم جایگاه امامان معصوم عَلیهِم السَّلام و افشای ستم غاصبان حکومت اسلامی می پرداخت و در سخت ترین اوضاع به گسترش معارف اسلامی و نشر معارف اهل بیت عَلیهِ السَّلام مشغول بود. نقل می کنند وقتی خلیفه عباسی امام هادی عَلیهِ السَّلام را زیر نظر گرفته و مانع ارتباط آن حضرت با مردم بود، حضرت عبدالعظیم به هر زحمتی که بود خود را به آن حضرت رساند تا عهده دار مسئولیت هایی از طرف امام هادی عَلیهِ السَّلام شود. چون متوکل این موضوع را شنید، دستور دستگیری آن حضرت را صادر کرد. در این زمان بود که حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام مجبور به مهاجرت به ری می شود. در اشاره به این حقیقت، در تاریخ می نویسد: از ترس حاکمان ستمگر مجبور به کوچ از شهری به شهر دیگر شد.

اهتمام حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام به اعتقاداتش:

از بررسی ها چنین معلوم می گردد که حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام در طول زندگی خود به هیچ امری همانند سلامت عقاید و پیروی از اهل بیت عَلیهِم السَّلام اهتمام نداشتند به گونه ای که در زمان امام هادی عَلیهِ السَّلام می فرمودند: اطاعت از حضرت هادی عَلیهِ السَّلام واجب است و خود در عمل نیز اطاعت ولایت او را به جان و دل پذیرا بود. برای تحصیل اطمینان از سلامت عقایدش روزی به حضور امام هادی عَلیهِ السَّلام می رسد و عرض می کند: «ای پسر پیامبر صَلّی الله عَلیهِ وَ آلهِ و سَلّم! بسیار علاقمندم که عقاید دینی ام را خدمت شما بیان کنم تا چنانچه عقاید و افکارم مورد تأیید شماست بر آن استوار باشم وگرنه آن چنان که شایسته است آن ها را اصلاح نمایم». آن گاه تک تک مسائل اعتقادی خود را در زمینه توحید، نبوّت، امامت، معاد و جز آن توضیح می دهد. وقتی سخنانش به پایان می رسد امام هادی عَلیهِ السَّلام می فرمایند: ای ابوالقاسم، به خدا سوگند، اعتقاداتی که عرضه کردی مبانی واقعی دین الهی است. بر این اعتقادات ثابت قدم باش.

یار واقعی امام هادی عَلیهِ السَّلام:

حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام در کسب فضایل و معارف و دوستی و اطاعت از اولیا به منزلتی رسیده بودند که در طول عمر خود، هر یک از سه امام معاصر او(امام رضا، امام جواد و امام هادی عَلیهِم السَّلام) از وی راضی بودند و رفتار، عقاید و موضع گیری های او را تایید می کردند. وقتی برای انجام دادن پاره ای وظایف و کسب تکلیف و رهنمود از امام هادی عَلیهِ السَّلام ، با زحمت فراوان از مدینه به سامرا مسافرت کرد، چون چشم امام هادی عَلیهِ السَّلام به حضرت عبدالعظیم افتاد فرمود: «ای ابوالقاسم! خوش آمدی به راستی تو از یاران حقیقی ما هستی». به جهت همین منزلت و اطمینان بود که امام هادی عَلیهِ السَّلام او را وکیل و نماینده خود در شهرری معرفی می کند و به مردم توصیه می فرماید که در حلّ مشکلات دینی خود به ایشان مراجعه کنن.

سفارش امام رضا عَلیهِ السَّلام به حضرت عبدالعظیم:

حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام مورد اعتماد امام رضا عَلیهِ السَّلام بودند و توصیه های ایشان را به شیعیان می رساندند. روزی امام رضا عَلیهِ السَّلام به او می فرمایند: ای عبدالعظیم! سلام مرا به دوستانم برسان و به آنان بگو که شیطان را به خودشان راه و ندهند. آنان را به راست گویی و امانت داری و سکوت و ترک مجادله در کارهای بیهوده و دیدار از همدیگر و توجّه به یکدیگر دستور بده؛ چرا که این ها مایه نزدیک شدن به من است. خود را هرگز مشغول دشمنی با یکدیگر نکنید. من با خود پیمان بسته ام که هرکس چنین کند و یکی از دوستانم را به خشم آورد، از خدا بخواهم که او را در دنیا به شدیدترین صورت عذاب کند و در آخرت نیز چنین کسی را از زیان کاران قرار دهد.

اهمیّت زیارت حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

زیارت از شیوه های مهمّ زنده نگه داشتن نام و یاد و خاطره پاکان و صالحان است که همواره در فرهنگ اسلامی بر آن تاکید شده است. تشویق های بسیاری در مجموعه روایات نسبت به زیارت مرقد رسول اکرم صَلّی الله عَلیهِ وَ آلهِ و سَلّم و زیارت سیدالشهداء عَلیهِ السَّلام و ائمه اطهار عَلیهِم السَّلام و امام زادگان به چشم می خورد که این کار علاوه بر آثار تربیتی برکات معنوی فراوانی در پی دارد. از جمله کسانی که در روایات نسبت به زیارت او سفارش شده است، حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام است که از این سفارش تا حدودی عظمت شخصیت و جایگاه والای او در نزد اهل بیت عَلیهِ السَّلام معلوم می گردد. حتی در ضمن یکی از روایت های حضرت هادی عَلیهِ السَّلام آمده است که فرمودند: هرکس قبر اباالقاسم [حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام] در ری (با شروط آن) زیارت کند، خداوند پاداش او را بهشت قرار می دهد.

بخشی از زیارت نامه حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

سلام بر تو ای بنده شایسته و وارسته خدا؛ سلام بر تو ای اباالقاسم، فرزند امام مجتبی عَلیهِ السَّلام ؛ سلام بر تو ای که در زیارت تو امید پاداش زیارت سیدالشهداء عَلیهِ السَّلام هست؛ سلام بر تو. خداوند میان ما و شما در بهشت، آشنایی برقرار کند و ما را در گروه شما محشور گرداند و از حوض کوثر جدّتان پیامبر صَلّی الله عَلیهِ وَ آلهِ و سَلّم به دست علی بن ابی طالب عَلیهِ السَّلام سیراب سازد ... از خداوند می خواهم که در راه شما به ما شادی و گشایش دهد و ما و شما را در جوار جدّتان محمد صَلّی الله عَلیهِ وَ آلهِ و سَلّم گردآورد و معرفت شما را از ما نگیرد.

با دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن در برابر خدا به شما تقرّب می جوییم ای سرور من، برای ورود به بهشت شفیع من باش؛ چرا که تو نزد خداوند مقام بلندی داری. خدایا، از تو می خواهم سرانجامم را به سعادت ختم سازی و ایمان و ولایتی را که دارم از من نگیری ... خدایا به کرم، عزّت، عافیت و رحمتت قسم دعایم را مستجاب و زیارتمان را قبول کن و بر محمّد صَلّی الله عَلیهِ وَ آلهِ و سَلّم و خاندانش درود فرست.

آثار علمی حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

یکی از ابعاد مهمّ در شخصیّت حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام مقام و منزلت علمی و دانش و خدمات علمی اوست. وی علاوه بر نقل احادیث از ائمه معاصر خویش کتاب هایی نیز تالیف نموده است که این دو اثر از آن جمله است:

1.      خطبه های امیرالمومنین علی بن ابی طالب عَلیهِ السَّلام: این اثر مشتمل بر چند خطبه مولای متقیان امیرالمومنان علی عَلیهِ السَّلام است.

2.      کتاب یوم و لیلة: در این اثر درباره وظایف و اعمال مستحب و اخلاقی افراد در هر شبانه روز مطالبی عرضه شده است. با کمال تاسف اصل این اثر همانند بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی در طول تاریخ از بین رفته است. در هر حال توضیحات علمای تاریخ و سیره به خوبی گویای این حقیقت است که حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام علاوه بر تلاش برای آموزش عقاید سالم و مراقبت بر عبادات و اعمال فردی و دفاع از اهل بیت عَلیهِ السَّلام ، به منظور ارشاد تعلیم و تربیت صحیح دینی مردم آثاری را تألیف کردند که هر یک در نوع خود بسیار مفید و موثر بوده اند.

کرامات حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

·         نجات پینه دوز:

علامه سید محمد حسین در کتاب روح مجرد، ص: 271نقل کرده است :پينه‏دوزى بود سر كوچه حمّام وزير كه منزل ما در آنجا بود، و ما كفش هاى خود را براى پينه و وصله به او ميداديم. يك روز با حالت گريه به منزل آمد و اين قضيّه را براى پدرم كه عالم محلّه بود تعريف كرد، و من صغير بودم و خوب به خاطر دارم. مى‏گفت: ما كفش دوزها عادتمان بر اينست كه چون بخواهيم ميخ هائى را به كفش بزنيم، يك مشت از آن را در دهان خود ميريزيم، سپس يكى يكى در مى‏آوريم و به كفش ميكوبيم. من يك مشت ميخ سياه بنفش (كه معروف است و بلند و نوك تيز است) در دهان خود ريختم تا به كفش بزنم. ناگهان كسى آمد و مشغول گفتار شد و من غفلت كردم و آن ها را بلعيدم در آنگاه مرگ را در برابر چشمانم مشاهده كردم كه اينك است كه معده و روده من پاره پاره شود. بدون معطّلى در دكّان را بستم و به حرم حضرت عبد العظيم عَلیهِ السَّلام رفتم، و خود را به ضريح چسباندم و گفتم: يا سَيِّدَ الْكَريم! تو ميدانى كه من عائله سنگين دارم، فقط شفاى خود را از تو ميخواهم. حالم بسيار منقلب بود. چون از حرم بيرون آمدم، وسط صحن كنار حوض نشستم. ناگهان حال قِى و استفراغى به من دست داد، چون قى كردم ديدم همه آن ميخ ها در آن است‏.

·         پيمان دو خادم:

دو نفر از خادمين حضرت عبدالعظيم عَلیهِ السَّلام با هم عهد مي بندند كه هر كدام زودتر ازدنيا رفت از خدا بخواهد ديگري را هم ببرد . از قضا يكي از آنان به رحمت خدا مي رود . پس از گذشت چهل روز، يار هم عهد در عالم رويا ، متوّفي را مي بيند كه در جايگاهي مناسب و خوب قرار دارد . سلام مي كند و به او مي گويد : رفيق ، از تو گله دارم ، مگر ما با هم قرار و عهد نداشتيم ؟ و او پاسخ مي دهد : درست است . من بر سر عهد بودم ، اما مقداري از پيمانه ات خالي است ، وقتي پر شود ، خواهي آمد . اين بار مي پرسد : به من بگو آنجا چه خبر است ؟ اين مكان خوب و خرّم را چطور به تو داده اند ؟ پاسخ مي دهد : آن قدر بگويم كه سخت است . يادت مي آيد در آن سفر كربلا كه رفتيم از چند گمرك بايد مي گذشتيم . اينجا هم همان است . گمرك به گمرك جلوي آدم را مي گيرند . يكي از آن ها مربوط به حساب نماز است . يكي مربوط به روزه است و الي آخر. امّا رفيق ، من به هر يك از اين جايگاه ها مي رسيدم ، وجود مقدّس حضرت عبدالعظيم عَلیهِ السَّلام تشريف مي آورد ، دست مرا مي گرفت و از آنجا رد مي كرد . تا مرحله آخر كه مرا به اينجا آوردند و مي بيني … . ده سال پس از اين خواب ، آن خادم هم از دنيا رفت تا به يار هم عهد خود بپيوندد.

گفتار علماء درباره حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام:

نجاشی:
نجاشی در رجال خود حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام را پس از ذکر شجره اش صاحب خطب امیر المؤمنین عَلیهِ السَّلام ذکر نموده است.

محدث نوری:

مرحوم میرزا حسین نوری محدّث قرن اخیر در مستدرک الوسائل صفحه 614 ذکر نام و معروفيّت وی را به امانت و راستگویی و درستکاری و اهل زهد و عبادت بودن تأکید می نماید و از قول حضرت ابوالحسن الهادی عَلیهِ السَّلام پاداش زیارت او را بهشت می داند.

شیخ صدوق:

مرحوم صدوق رحمَة الله عَلیه در من لا یحضره الفقیه کتاب صوم باب یوّم الشّک حدیثی را از قول حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام نقل نموده و گفته این حدیث نادر است و من جز در طریق عبدالعظیم  عَلیهِ السَّلام ندیده ام و او هم مرضی است ، این گفتار نهایت اعتماد را میرساند.

میر داماد:

 مرحوم میرداماد رحمَة الله عَلیه در راشحه خامسه از( رواشح السّماویه) گفته : واضح است که طریق عبدالعظیم حسنی عَلیهِ السَّلام مدفون در مسجد شجره ری (حسن) شمرده شود زیرا که اهل حدیث و علما رجال وی را مدح و توصیف و تمجید نموده اند. اگر چه در گفتار علما به توثیق او تصریح نشده است من معتقدم افراد روشن و بصیری که در حدیث تخصّص داشته و در حالت رجال و محدّثین مطالعات کافی دارند از اینکه تصریح به توثیق این محدّث بزرگوار نشده اظهار ناراحتی می کنند.و این سکوت را زشت می شمارند، مگر حضرت هادی عَلیهِ السَّلام به او نفرمود ، تو به حقّ از دوستان ما هستی این فرمایش امام عَلیهِ السَّلام جامع ترین تعریف در باره حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام  با در نظر گرفتن شرافت ، نسب و عظمت خانوادگی اوست ، اکنون تمام این ها دلالت دارد که وی مردی شریف و بزرگوار خوش نفس و خوش عقیده بوده و اخباری که در زیارت او از امام عليّ النّقی عَلیهِ السَّلام رسیده و محدّثین بزرگی چون صدوق (ره)  و ابن قولویه(ره) آن ها را در کتب خود ذکر کرده اند شاهد گویائی از مقام ارجمند وی در نزد معصومین عَلیهِ السَّلام است و گفتار دو عالم بزرگوار فوق الذکر کفایت می کند که طریق حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام را در درجه عالی از صحت بدانیم و اخبار و احادیث منقول وی را در اعداد" صحاح" بشماریم.

مامقانی:

مرحوم شیخ عبدالله مامقانی در تنقیح المقال درباره حضرت عبدالعظیم عَلیهِ السَّلام سخن گفته ، نوشته است علّت عدم تصریح محدّثین و  فقها به توثیق ایشان جلالت و بزرگواری وی را ثقه ذکر کنند ، زیرا مقام آن حضرت والاتر از ثقه می باشد.

شیخ عباس قمی:

مرحوم شیخ عبّاس قمی رحمَة الله عَلیه در سفینه البحار گفتار صاحب بن عباد و بقیه علما را آورده و در مورد زیارت ایشان فضیلت زیادی را ذکر نموده است.

شیخ طوسی:

شیخ الطائفه ابوجعفر محمّد بن حسن طوسی رحمَة الله عَلیه در رجال خود حضرت عبدالعظیم را از اصحاب حضرت هادی عَلیهِ السَّلام شمرده و فقط بذکر این جمله : « عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی رضی الله عنه » اکتفاء کرده است . البته این جمله « رضی الله عنه » در نزد اصحاب حدیث و فقهاء بسیار اهمیّت دارد ، و حاکی از اعتماد و اطمینان به احادیث و درستی و راستی وی می باشد ، و اظهار این مطلب موجب مدح و ثنای راوی حدیث است.

علامه حلی:

علامه حلّی در خلاصة الاقوال حضرت عبدالعظیم را در قسم اوّل که اختصاص به ثقات و ممدوحین دارد ذکر نموده و پس از عنوان گفته : او کتابی راجع به خطبه های امیرالمؤمنین عَلیهِ السَّلام تألیف کرده و بعد از این فرموده : وی مردی عابد و پرهیزکار و وابسته بود.

احمد بن خالد برقی:

احمد بن محمّدبن خالد برقی که از روات مشهور شیعه است ، و کتاب محاسن از تألیفات اوست ، در ص 92 کتاب «عقاب الاعمال» از محاسن حدیثی از عبدالعظیم نقل کرده و درباره وی گوید : « و کان مرضیاً» این جمله از ابوعبدالله برقی که از بزرگان اهل حدیث است حاکی از عظمت و بزرگواری و موقعیت عظیم او در نزد مشایخ اجازه است.

شیخ حر عاملی:

مرحوم شیخ حرّ عاملی که از بزرگان محدّثین قرن یازدهم بوده درباره حضرت عبدالعظیم گفته : ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله حسنی از زهاد و عباد بود و او را حکایتی است که دلات بر حسن حال و عقیده وی دارد.

علامه مجلسی:

مرحوم مجلسی رحمَة الله عَلیه در هدیة الزائرین ص 546 گوید : از مزارات مشهوره معلومه مرقد منوّر امامزاده واجب التعظیم عبدالعظیم بن عبدالله حسنی است ، نسبت آن حضرت به چهار پشت به حضرت حسن مجتبی میرسد ، او از اکابر و محدّثین و اعاظم علماء و زهاد و عباد بوده ، و از اصحاب حضرت امام محمّد تقی عَلیهِ السَّلام و امام علی نقی عَلیهِ السَّلام است ، و نهایت توسّل و انقطاع به خدمت ایشان داشته و احادیث زیادی از آن ها روایت کرده ، قبر شریفش در ری معلوم و مشهور است.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی عَلیهِ السَّلام